Subskrybuj nas na Youtube
/>
Oprócz wydania papierowego, na stronie IZ dostępna jest bezpłatna wersja elektroniczna książki.
Wydawnictwo w opracowaniu Edwarda Serwańskiego i Ireny Trawińskiej ukazało się w 1946 roku. Relacje mieszkańców stolicy pozyskiwano w warunkach konspiracyjnych już od połowy sierpnia 1944 r. Książka została wykorzystana przez oskarżenie podczas procesu norymberskiego.
Współautor wprowadzenia do obecnego wydania, prof. Stanisław Żerko z Instytutu Zachodniego powiedział PAP, że z kilkuset książek, jakie Instytut wydał w swej 72-letniej historii, ta ma znaczenie szczególne.
„To najbardziej niezwykła książka, jaka się ukazała w IZ, przede wszystkim ze względu na zawartość, ale też z uwagi na fakt, że zamieszczone w niej relacje były zbierane w warunkach konspiracyjnych, jeszcze w trakcie powstania, wśród ludzi, którzy wyszli z walczącej stolicy. Akcji nadano kryptonim +Iskra-Dog+, a prowadził ją kilkudziesięcioosobowy zespół” - powiedział.
Prof. Żerko wyjaśnił, że zespół zbierający relacje w szczytowym okresie akcji liczyć miał nawet ok. 100 osób. W akcji uczestniczyli zarówno wybitni historycy, jak i robotnicy i rolnicy. Relacje zbierano w podwarszawskich miejscowościach, w Skierniewicach i Łowiczu, a po wygaśnięciu walk dodatkowe relacje uzyskano w Piotrkowie Trybunalskim, Częstochowie i Krakowie. Akcja pozwoliła uzyskać 314 protokołów, dłuższych wspomnień i opracowań.
Ponieważ całe przedsięwzięcie odbywało się w warunkach konspiracyjnych, wprowadzono kryptonimy osób i miejscowości, nazwiska szyfrowano. Maszynopisy i rękopisy czekały w ukryciu na przejście frontu, po tym przekazano je Instytutowi Zachodniemu, gdzie szybko przystąpiono do opracowywania i opublikowania wyboru relacji.
Książka opuściła drukarnię 19 kwietnia 1946 r. Ukazała się jako drugi tom serii Documenta Occupationis Teutonicae, wydawanej w IZ od 1945 r.
Jak podkreślił prof. Żerko, o niezwykłości publikacji świadczy też fakt, że została wykorzystana podczas procesu norymberskiego. „Niektóre protokoły zeznań i relacje świadków w niej zamieszczone zostały odczytane przez prokuratora brytyjskiego podczas przesłuchania generała-pułkownika Waffen SS Paula Haussera 5 sierpnia 1946 r.” – powiedział.
Według prof. Żerki książka ma także duże znaczenie dla samego Instytutu Zachodniego. Patronem naukowym akcji "Iskra-Dog" był prof. Zygmunt Wojciechowski, w 1944 r. wicedyrektor Departamentu Informacji Delegatury Rządu, a później założyciel IZ.
„Dwa lata po publikacji redaktor książki i kierownik konspiracyjnej akcji +Iskra-Dog+, pracownik naukowy Instytutu Zachodniego Edward Serwański został aresztowany przez UB i skazany na karę więzienia za działalność antypaństwową” - dodał.
Publikacja nie była do tej pory wznawiana. Jest dziś dość trudno dostępna, a zachowane w bibliotekach egzemplarze są na ogół mocno zniszczone.
„Wśród relacji, jakie zawarte zostały w książce, moją uwagę zwróciła jedna. Jest to krótka opowieść sześcio- lub siedmioletniego dziecka, Leszka Trojaka: Potem wyprowadzili nas wszystkich +na Płockie+ (ul. Płocka) i tam nas wszystkich rozstrzelili. Zabili mamę, ojca, babcię i moją siostrę. Miała lat sześć. Zabili wszystkich innych ludzi. I sobie poszli. Byłem ranny i leżałem na ziemi" – cytuje prof. Żerko.
W obecnym wydaniu zachowano projekt okładki z wydania pierwszego, ze zdjęciem „Uciekinierzy na ul. Wolskiej”. Tom został wzbogacony zdjęciami z powstania warszawskiego, a także fotografiami ze zbioru archiwum fotograficznego Alfreda Mensebacha, członka tzw. Sprengkommando – jednego z oddziałów wysadzających w powietrze budynki Warszawy po stłumieniu powstania.